Gry i zabawy ruchowe w nauczaniu wybranych zespolowych m ini-gier sportowych w klasach IV-VI szkoly podstawowej, gry ...

Jacek Gotkowski

Przedmiot: wychowanie fizyczne

Gry i zabawy ruchowe w nauczaniu wybranych zespołowych mini-gier sportowych w klasach IV-VI szkoły podstawowej

Artykuł opublikowany w specjalistycznym serwisie edukacyjnym http://awans.szkola.net/

42

Jacek Gotkowski

GRY I ZABAWY RUCHOWE

W NAUCZANIU WYBRANYCH ZESPOŁOWYCH MINI-GIER SPORTOWYCH NA LEKCJI WYCHOWANIA FIZYCZNEGO

W KLASACH IV-VI SZKOŁY PODSTAWOWEJ

Warszawa 2004

WSTĘP

Gry i zabawy stanowią bardzo ważny element w pracy nauczyciela wychowania fizycznego. Ich duże znaczenie dla jakości zajęć lekcyjnych jest często niedoceniane, a forma zabawowa bardzo rzadko wykorzystywana. Podczas gdy wprowadzanie elementów gier i zabaw w pracy z dziećmi i młodzieżą, przynosi bardzo konkretne i wymierne korzyści.

Głównymi treściami kształcenia w klasach IV-VI szkoły podstawowej są  mini-gry zespołowe, które czy to w formie zabawowej, czy rywalizacji indywidualnej lub grupowej nie tylko doskonalą dziecko fizycznie, ale i uczą współpracy i działania w grupie.

Część I pracy dotyczy podstaw teoretycznych gier i zabaw ruchowych, ich podziału i systematyki, organizacji i prowadzenia oraz przykładowych toków lekcyjnych opartych na grach i zabawach, II część to przykłady konkretnych gier i zabaw doskonalących sprawność ogólną, poszczególne elementy techniczne sportowych gier zespołowych oraz przykłady zabaw i gier ożywiających i uspokajających przydatnych w części wstępnej i końcowej toku lekcyjnego a pomocnych w prawidłowym przebiegu jednostki lekcyjnej – zgodnie z zasadami metodycznymi.

Opracowanie powyższe ma na celu przypomnieć i przybliżyć zasady prowadzenia zabawowej formy w lekcji wychowania fizycznego i pokazać, że jest godna stosowania  w praktyce. Wskazuje także w jaki sposób zapełnić miejsce w toku lekcyjnym z grą zespołową, w którym mowa o doskonaleniu elementów technicznych danej gry drużynowej, tak aby stała się bardziej przystępniejszą i atrakcyjniejszą formą prowadzenia zajęć dla dzieci.

Motywacją do napisania tej pozycji był fakt skromnej bibliografii na rynku wydawniczym traktującej o możliwościach wykorzystania gier i zabaw ruchowych na lekcji wychowania fizycznego. Poza tym mało jest książek, w których opisywana tematyka dotyczy kilku gier zespołowych. Stworzenie jej wynikło z praktycznej potrzeby takiej pozycji, dzięki której szybko i sprawnie można zaplanować i przeprowadzić lekcję w dowolnym temacie z mini-grą zespołową. Jest więc ona skierowana głównie do nauczycieli wychowania fizycznego, ale także dla instruktorów i trenerów, którym (mam nadzieję) ułatwi planowanie swojej pracy z dziećmi i wprowadzi do ich warsztatu nowe, atrakcyjne gry i zabawy, które ubogacą i urozmaicą ich zajęcia.

1.           Gry i zabawy ruchowe w jednostce lekcyjnej

Gry i zabawy ruchowe stanowią bardzo ważny element w procesie wychowania fizycznego. Niestety jest on często niedoceniany w pracy nauczycielskiej, gdzie ustępuje miejsca dużej intensywności lekcji, ograniczeniom czasowym czy w zakresie zaplecza sprzętowego oraz opinii nauczycieli, która mówi, że gry i zabawy to dobre tylko dla klas I-III. Tymczasem w wielu etapach szkolenia gry i zabawy bardzo ułatwiają pracę z dziećmi, w wielu realizowanych założeniach stają się one wręcz niezbędnym narzędziem w rękach prowadzącego zajęcia. Każdy nauczyciel pracujący z dziećmi wie doskonale, że zabawa to naturalna potrzeba jego podopiecznych. Fakt i sposób wykorzystania tego motoru napędowego przez nauczyciela będzie procentowało w przyszłości, czy to w wykształceniu sprawnościowym, czy technicznym ucznia.

Niestety bywa i tak, że forma zabawowa zajęć przeszkadza w osiągnięciu postawionych zadań i celów. Nauczyciel powinien sam wiedzieć kiedy wprowadzić tę formę zajęć, aby założone przez niego cele zostały osiągnięte a jednocześnie aby podopieczni byli zadowoleni i pełni chęci do dalszej pracy.

Niezbyt dobrym momentem do wprowadzenia gier i zabaw są ćwiczenia korektywne, które powinny się znaleźć w każdej jednostce lekcyjnej. Muszą mieć one charakter odciążający kręgosłup i wzmacniający te partie mięśniowe, które są nieco słabiej eksponowane w zadaniach ruchowych, w danym toku lekcyjnym.

Priorytetami prowadzącego zajęcia są wtedy dokładność wykonywania ćwiczeń przez dzieci, możliwość przerwania ćwiczeń i zwrócenia uwagi na poprawność ich wykonania, indywidualne podejście do każdego ćwiczącego. Te elementy bardzo trudno stosować w formie zabawowej, a często bywa i tak, że są niemożliwe do przeprowadzenia. Rywalizacja w wyścigach sztafetowych, wola zwycięstwa i chęć dorównania innym powoduje, że poprawne wykonanie ćwiczeń korekcyjnych schodzi na drugi plan. Nie znaczy to, że  nauczyciele powinni całkowicie rezygnować z zabawowej formy w ćwiczeniach korekcyjnych. Wręcz przeciwnie, można ją stosować, ale po to, aby żmudne, nużące i jednostajne ćwiczenia korygujące np.: wady postawy, urozmaicić elementami zabawy, rozluźnienia i odprężenia.

Jak widać stosowanie zabawowej formy prowadzenia zajęć nie zawsze jest celowe i zasadne, niemniej jednak nie wolno się jej bać, a wręcz przeciwnie kiedy tylko można ją wykorzystać należy w oparciu o jej zasady i prawidła opisane w następnych rozdziałach, wprowadzać do swojej pracy dydaktycznej i wychowawczej.

2.           Definicje podstawowych terminów występujących w grach i zabawach ruchowych

Zabawa towarzyszy człowiekowi przez całe życie. Małe dziecko najlepiej i najchętniej wychowuje się właśnie poprzez zabawę, w szkole zabawa towarzyszy mu jako element doskonalenia swych umiejętności ruchowych, umysłowych i nawiązywania kontaktów z rówieśnikami, na studiach służy człowiekowi jako środek relaksujący i odprężający. Dla starszych to złoty środek do wychowania własnych dzieci czy wnuków i łatwy i przyjemny sposób na pomnażanie bądź podtrzymywanie swojego zdrowia i kondycji fizycznej.

Zabawa to pojęcie, którego nie da się opisać i przybliżyć przytaczając jedną jego definicję. Kilku autorów, których przytoczę poniżej, patrzy na to pojęcie „zabawy” bardzo podobnie, ale można dostrzec pewne różnice.

W „Słowniku wyrazów obcych” PWN znaleźć można taka wzmiankę: Zabawa - «wszelkie czynności bawiące, cieszące kogoś, pozwalające przyjemnie spędzić czas (u dzieci sprzyjające rozwojowi psychicznemu, pomagające poznawać rzeczywistość), których podstawowym motywem jest przyjemność związana z ich wykonywaniem, uczestniczeniem w nich bawienie (się); to co bawi, cieszy, sprawia przyjemność, rozrywka»

Zygmunt Gilewicz natomiast uważa, że „...mianem zabawy należy objąć wszelkie stany aktywności ludzi i zwierząt, w których nie potrafimy dopatrzyć się motywu, jakim może być zaspokajanie życiowych potrzeb, konieczność samoobsługi, wytwarzanie i gromadzenie dóbr, potrzeba walki lub obrony itp...”

Roman Trześniowski sądzi, że:  „...zabawa jest jedną z form działalności, człowieka występującą we wszystkich okresach jego życia, w której – angażując się z całą pasją – pragnie znaleźć okazje do rekreacji i wypoczynku, odprężenia psychicznego i fizycznego, przyjemności i rozrywki, radości, ciepła i uśmiechu oraz zapomnienia o codziennych troskach i kłopotach.”

Zabawa każdemu kojarzy się pozytywnie, jako coś miłego, wesołego, przyjemnego. Jest to skojarzenie bardzo trafne, co potwierdzają powyższe definicje. Dziecko bawiąc się nie szuka wytłumaczenia dla tej chęci, albowiem wynika ona z jego naturalnej potrzeby do zabawy. Co więcej starszy człowiek, u którego ta potrzeba nie jest już tak mocno uświadamiana, bawiąc się, także nie próbuje niczym tłumaczyć swojego zachowania. Można więc wysnuć wniosek, że zabawa jest wartością samą w sobie, nie szukającą wyjaśnień, tłumaczeń czy usprawiedliwień, a podejmowana dobrowolnie, dla przyjemności i rozrywki, przynosi jeszcze wiele wymiernych korzyści.

3. Podział zabawy ruchowej

W pedagogice wyróżnia się kilka rodzajów zabaw. Charakter opracowania każe nam zająć się szczegółowo zabawą ruchową, której definicja według Słownika Języka Polskiego PWN brzmi: „...gry mające na celu intensywne ćwiczenie narządów ruchu, wymagające od uczestników wysiłku i sprawności fizycznej”. Teoria wychowania fizycznego dokonuje podziału zabawy ruchowej na zabawę prostą – nieskomplikowaną formę ruchu, w której występuje rywalizacja indywidualna, oraz grę ruchową – zróżnicowaną pod względem trudności formę ruchu, w której biorą udział drużyny, rywalizując między sobą. Porównanie tych składowych zabawy ruchowej, ze wskazaniem występujących między nimi różnic, zamieszczone zostało poniżej w tab.1.

Czynnik porównawczy

Gra ruchowa

Forma

Nieskomplikowana forma ruchu (bieg, chód, rzut)

Zróżnicowana pod względem trudności forma ruchu

Element rywalizacji

Rywalizacja indywidualna

Rywalizacja drużyn

Zakres rywalizacji

Kto szybciej, więcej, dalej, dokładniej

Wyścig masowy – cała drużyna wykonuje to samo zadanie

Wyścig sztafetowy – pojedynczy zawodnik wykonuje zadanie, reszta czeka na swoją kolejkę

Walka  o punkty – każdy zawodnik zdobywa punkty, które są potem zaliczane do ogólnej punktacji drużyny

Występowanie form prowadzenia zajęć

Forma masowa – wszyscy uczestnicy wykonują to samo zadanie ruchowe

Forma niemasowa – patrz wyścig sztafetowy

Forma swobodna – uczestnicy regulują tempo, kierunki i wykonywane ruchy

Pościg – popularne berki

Forma masowa

Forma niemasowa

Pościg

Zasady
i przepisy

Proste
i nieskomplikowane

Złożone
i skomplikowane

O ile podział zabaw prostych jest stosunkowo jasny, bo chodzi w nim o zaakcentowanie dominującego w danej zabawie charakteru czynności ruchowej, o tyle klasyfikacja gier ruchowych wymaga dokładniejszego opisu i omówienia.

Gry proste – zadanie ruchowe do wykonania przez uczestników gry związane jest z prostą, nieskomplikowaną, naturalną czynnością ruchową lub z pojedynczym elementem technicznym danej dyscypliny sportowej. W rywalizacji powinny brać udział przynajmniej 2 zespoły, składające się z co najmniej 2 zawodników. Najlepiej gdy zespoły są równe pod względem liczby. W grze prostej oceniana jest szybkość i dokładność wykonania zadania. Każda drużyna otrzymuje daną ilość punktów za szybkość, od której odejmuje się punkty karne za niedokładne wykonanie jakiegoś elementu. Wszystkie błędy, za które sędzia, przydzielony do każdej z drużyn, przyzna punkt karny, powinien być wyjaśniony przed rozpoczęciem rywalizacji. O miejscu decyduje suma wszystkich uzyskanych punktów w rywalizacji.

Gry złożone – bardzo podobne do poprzednich, z tym że zadanie ruchowe do wykonania jest daleko bardziej skomplikowane i złożone. Podczas jednego wyścigu wykonywanych jest kilka elementów ruchowych np.: skok, bieg, przewrót, rzut. Najczęstsze formy gier złożonych to sztafety wielozadaniowe i tory przeszkód.

Gry przejściowe – wymagają większych umiejętności ruchowych od uczestników niż poprzednie. Rywalizacja odbywa się między dwiema drużynami, na czas, na punkty, a sędzią jest prowadzący zajęcia. Każda drużyna ma konkretne zadanie do spełnienia, które różni się od zadania drużyny przeciwnej. Po upływie czasu role się odwracają.

Gry specjalistyczne – doskonalą elementy techniczne i taktyczne sportowych gier zespołowych. Na zmniejszonym boisku walczą ze sobą mniejsze liczebnie zespoły, w stosunku do przepisów. Zespoły nie muszą mieć takiej samej liczby zawodników, przepisy w zależności od celów założonych przez trenera mogą ulegać zmianom, a przy małych liczebnie drużynach (gra 1x1) mogą sobie sędziować sami zawodnicy.

Gry drużynowe – stanowią najwyższą formę organizacyjną gier ruchowych i wymagają najwyższych w stosunku do poprzednich rodzajów gier umiejętności ruchowych uczestników. Na wyznaczonym boisku rywalizują 2 drużyny o równej liczbie zawodników, na czas. Zasady gier drużynowych są stałe, ale przepisy mogą ulegać modyfikacji w zależności od ilości ćwiczących, miejsca i czasu trwania ćwiczeń oraz poziomu umiejętności ruchowych zawodników.

4.           Wykorzystanie gier i zabaw ruchowych w jednostce lekcyjnej

Jednostka lekcyjna stanowi najmniejszy element procesu wychowania fizycznego i dzielimy ją na część wstępną, główną i końcową. Może być ona bardzo zróżnicowana, ponieważ na kształt lekcji wpływa wiele czynników, takich jak: liczebność ćwiczących, stopień zaawansowania grupy, miejsce ćwiczeń itp. Niemniej jednak pewne stałe i niezmienne elementy jednostki lekcyjnej pozwalają na uogólnienia, dzięki którym możemy określić przydatność poszczególnych rodzajów gier i zabaw we wszystkich częściach zajęć.

W części wstępnej bardzo przydatnymi i pożądanymi będą zabawy ożywiające o charakterze masowym, lubiane i chętnie wykonywane przez dzieci. Można także stosować w tej części gry i zabawy przygotowujące organizm do realizacji zadań w części głównej.

W części głównej stosowanie gier i zabaw będzie zależało przede wszystkim od założeń nauczyciela i celów jakie ma do zrealizowania. Mogą być one wprowadzone jako jeden z elementów rozgrzewki, jako element doskonalenia umiejętności technicznych danej mini-gry sportowej, jako czynnik wspomagający kształtowanie sprawności ogólnej i aktywizujący uczniów znużonych lekcją, wreszcie jako element czynnego wypoczynku dzieci zmęczonych intensywnością zajęć, a potrzebujących kilku minut odpoczynku i relaksu.

W części końcowej gry i zabawy stosujemy w celu uspokojenia organizmu, wyciszenia po ciężkim wysiłku i relaksu psychicznego, który zastępując monotonię ćwiczeń oddechowych, czy stretchingu pozwoli wychowankom przyjść na następną lekcję wypoczętymi i zmotywowanymi do dalszej pracy.

Zabawowa forma w procesie wychowania fizycznego pomocna jest więc zarówno w przygotowaniu sprawnościowym, jak i technicznym uczniów. Dosyć monotonne zadania kształtujące siłę, szybkość, skoczność, ćwiczenia doskonalące elementy techniczne, zastępuje się ciekawymi i atrakcyjnymi zabawami, dzięki którym zajęcia staną się interesującą i motywującą częścią lekcji.

5.           Przygotowanie, organizacja,               prowadzenie i zakończenie

zabawy i gry ruchowej

Przygotowanie do prowadzenia gry ruchowej nie jest zadaniem łatwym i takim, które można pominąć. Składa się z 2 etapów: przygotowania samego siebie i swoich uczniów.

Ten pierwszy etap polega na szczegółowej analizie tego czemu mają służyć wybrane gry i zabawy, kiedy ich zastosowanie będzie najbardziej uzasadnione, jakie sytuacje mogą powstać w momencie ich przeprowadzania. Należy pamiętać o tym, że czas na przeprowadzenie gry trzeba tak ustalić, aby za krótki nie spowodował niedosytu ćwiczących, a zbyt długi nie znużył zawodników.

Przy doborze gier i zabaw należy kierować się następującymi kryteriami:

Grupa ćwiczebna – wiek, płeć, poziom sprawności fizycznej to informacje, dzięki którym można przystąpić do wyboru konkretnych zadań dla ćwiczących. Znając poziom usprawnienia wychowanka nie zaskoczymy go zabawą, w której zadanie ruchowe stanowić będzie dla niego barierę fizyczną. Specyfika prowadzenia zajęć z dojrzewającymi dziewczętami, czy małymi dziećmi powoduje, że musimy wiedzieć wcześniej do jakiej grupy adresujemy dane zajęcia.

Miejsce zajęć lekcyjnych – to kryterium jest tak ważne, że nie przygotowanie się do zajęć w tej kwestii może spowodować całkowitą ich klapę. Wiele zabaw i gier ma ograniczenia dotyczące na przykład wielkości sali gimnastycznej, ilości ćwiczących czy konieczności posiadania przyborów i przyrządów. Przy wyborze danej zabawy należy przemyśleć czy miejsce ćwiczeń nie spowoduje zaistnienia niebezpiecznych sytuacji na przykład czy berek na małej sali, przy dużej liczbie ćwiczących nie doprowadzi do zderzeń i niepotrzebnego zamieszania, czy zbyt intensywna gra, na rozgrzanym słońcem boisku nie przyczyni się do osłabienia i wycieńczenia organizmu ćwiczących.

Przybory – ilość przyborów musi być dostosowana do ilości ćwiczących. Nie może być sytuacji, w której braknie np.: piłki dla dziecka. Przybory ponadto powinny być sprawdzane przed każdymi zajęciami czy nie mają żadnych wad zagrażających zdrowiu i życiu podopiecznych.

...